نجف لک زایی دانش آموخته حوزه علمیه قم و دارای دکترای علوم سیاسی است.از وی تاکنون کتاب ها و مقالات متعددی در حوزه اندیشه سیاسی اسلام و ایران منتشر شده است.   «اندیشه سیاسی محقق سبزواری»،« اندیشه سیاسی صدر المتألهین»و« زمینه های انقلاب اسلامی ایران »از جمله کتاب های منتشر شده اوست.وی در حال حاضر سر دبیر فصلنامه علوم سیاسی و رئیس پژوهشکده علوم و اندیشه اسلامی است.نوشتار ذیل به بهانه کتاب تازه منتشر شده حجت اسلام نجف لک زایی با عنوان«سیر تطور تفکرسیاسی امام خمینی»تاملی است در باب اندیشه سیاسی امام^(ره) :

مفهوم اندیشه سیاسی

اندیشه سیاسی پاسخی است منسجم،منظم،هدفمند و قابل دسترس برای سامان دادن به زندگی سیاسی انسان و چون زندگی سیاسی انسان در حال تغیر است،اندیشه سیاسی نیز متناسب با مقتضیات زمان،مکان و نیز پیش فرض ها متغیر است.

ماهیت اندیشه سیاسی اسلامی

اندیشه سیاسی اسلام نیز بسان دیگر اندیشه های سیاسی در صدد است تا زندگی سیاسی را سامان دهی کند.با این تفاوت که نظر به سامان دهی انسان مسلمان در جامعه اسلامی و با هدف فراهم کردن امکانات عبادت خداوند متعال توسط بندگانش را در نظر دارد.به عبارت دیگر پیش فرض های مؤثر در ساخت اندیشه،پیش فرض های است بر خاسته از دین و اهداف آن.هر چند با ملاحظه مقتضیات و زمینه های محیطی خصلت انعطاف و سیالیت خود را حفظ می کند.در واقعه اندیشه سیاسی اسلامی در حوزه مبانی و پیش فرض های کلامی،فلسفی و اخلاقی ثابت است.اما در حوزه زمینه ها و شرایط محیطی،در چار چوب مبانی و اصول و قواعد،متغیر و منعطف است.به همین دلیل است که در اندیشه شیعه بر پیروی از مجتهد واجد شرایط زنده تأکید شده است،کار ویژه و اصلی مجتهد زنده پاسخگویی به مسائل نوپدید یا به تعبیر فقها«مسائل مستحدثه»است.میدانیم که بخش عمدهای از مسائل سیاسی هستند.در واقع اگر بخواهیم نسبتی میان مبانی اصول و اندیشه ترسیم کنیم می توانیم بگوییم مبانی،ثابت و فرازمانی هستند مثل مبدأ و معاد.اصول و قواعد از سویی ثابت هستند و از سوی دیگر منعطف و متغیر؛مثل اصل معادله تکلیف و قدرت "لایکلف الله نفسا الا وسعها" یا اصل"لا ضرر و لاضرار فی الاسلام"یا اصل تقدیم امور اهم بر مهم و ......اندیشه ها در چار چوب مبانی و اصول متغیر هستند.بنابراین هر چند ماهیت سیاسی در جهان اسلام دینی است،اما این به معنای جمود و عدم انعطاف نیست.

طبقه بندی های اندیشه سیاسی شیعی

اندیشه و عمل سیاسی علمای شیعه به لحاظ هدفی که مد نظر بوده است در قالب سه جریان قابل شناسایی و طبقه بندی است:اندیشه و عمل سیاسی معطوف به حفظ نیرو های شیعیمبارز از گزند دشمنان شیعه که من از آن با عنوان«گفتمان تقیه»یاد می کنم؛دسته دوم اندیشه هایی هستند که اصلاح وضع موجود را در توان خود می دیدند و در این جهت رفتار های سیاسی را هدایت کرده اند که از آن با عنوان اندیشه های سیاسی اصلاحی یاد کرده ایم نوعا در اصل صفویه و قاجاریه با این سنخ اندیشه ها مواجه بوده ایم و دسته سوم نیز اندیشه های سیاسی انقلابی است در این دسته از اندیشه ها تغیر نظام سیاسی حاکم و تأسیس نظام سیاسی مطلوب مد نظر است.البته در عالم اسلام کسانی را داشته ایم که از اندیشه های سیاسی استبدادی و تغلبی جانبداری کرده اند که به دلیل خروج این اندیشمندان از چارچوب های اسلام ناب حقیقتا عنوان اسلامی را نمی توانیم به آنها بدهیم.

جایگاه اندیشه سیاسی امام خمینی در تفکر اسلامی

در بررسی حاضر چنین نتیجه گرفته ام که امام خمینی با توجه به مقتضیات زمان و مکان،در بخشی از زندگی سیاسی خود در چارچوب گفتمان اصلاح عمل کرده است و در بخش دیگر وارد گفتمان انقلاب شده است.

نقطه عطف این تحول را شاید بتوانیم به صورت بسیار مشخص در بهمن 1348 و در تدریس ولایت فقیه نشان دهیم،چیزی که در پیام سال 1349 امام به حجاج بیت الله الحرام خود را نشان داد.انقلاب اسلامی محصول اندیشه وعمل سیاسی انقلابی امام بود .

کلید فهم تحولات اندیشه امام

چنانکه پیش از این اشاره کردیم ، کلید فهم تحول در اندیشه وعمل سیاسی، نسبت سنجی آن با مبانی نظری و زمینه ها و شرایط محیطی است.من بر این نکته تاکید کرده ام که نه ثبات اندیشه به خودی خود یک امر مثبت است ونه تغییر آن،به خودی خود، یک امر مذموم.بلکه آنچه تغییر یا ثبات یک اندیشه را ممدوح یا مذموم می کند، علل،عوامل،دلایل و جهت تغییر یا ثبات آن است.اگرتغییر در چهار چوب مبانی و اصول باشد، نه تنها مثبت، بلکه ضروری است.اما اگر تغییر با خروج از پارادایم و مبانی باشد،نه تنها منفی،بلکه مضراست.

به نظر می رسد در دیدگاه مذکور یک پیش فرض اساسی وجود داردکه اگر مورد بررسی قرار گیردپاسخ به این پرسش منطقی تر صورت خواهد گرفت.

قائلان به دیدگاه فوق از این جهت که بین سنت و مدرنیته شکاف وگسست کامل قائل هستند،در ساحت اندیشه های سیاسی نیز قائل به این انقطاع و شکاف هستند.در حالیکه به نظر می رسداین پیش فرض قابل دفاع نیست.هم به دلیل اینکه توسط مبانی انسان شناسی قابل نقض و رد است و هم به دلیل اینکه توسط مبانی روش شناختی و معرفت شناختی می توانیم آن را طرد کنیم. در این مجال به این مقدار اکتفا می کنیم که به لحاظ انسان شناسی ما انسان را دارای دو دسته ویژگی می دانیم:ویژگی های ذاتی و ویژگی های اکتسابی .ویژگی های ذاتی انسان امروز با انسان دیروز تفاوت ندارد، اما ویژگی های اکتسابی انسان ها، حتی در یک عصر و زمان،می تواند با هم متفاوت باشد.با توجه به ویژگی های ذاتی انسان ها،از قبیل ویژگی های فطری و طبیعی، ما می توانیم از عنصر « تداوم» در زندگی انسان یاد کنیم و همیشه شاهد حضور عناصری از اعصار قدیمی در زندگی فعلی انسان باشیم.به عنوان مثال   گفت وگو از عدالت، امنیت، صلح، جنگ، سعادت، خیر و شر، نظام سیاسی مطلوب و شیوه مملکت داری از مباحث جاودانه و فرا زمانی مورد نیاز انسان بوده است.اما بخش ویژگی های اکتسابی باعث شده است تا شاهد تغییر و تفاوت در شیوه های زندگی انسان امروز با دیروز باشیم.اگر این مبانی انسانشناختی را بپذیریم تقسیم صد در صدی و دوگانه اندیشه های سیاسی به قدیم و جدید دفاع نخواهد داشت.

لذا ما می توانیم بگوییم از قدیم اندیشه های سیاسی متنوعی داشته ایم؛چنانکه فیلسوفان سیاسی ما و دیگر دانشمندان ما نیز از آن صحبت کرده اند.ما در دوران قدیم هم نزاع و تقابل سیاست الهی با سیاست طاغوتی و شیطانی را داشته ایم؛ نیز کسانی را داشته ایم که از سیاست طبیعی و مادی طرفداری می کرده اند. بنابراین طرح مباحث جدید در ساحت اندیشه سیاسی در حوزه ویژگی های اکتسابی انسان قابل فهم است و نباید باعث شود که ما خصلت های ذاتی و ثابت انسان را نادیده بگیریم؛خصلت هایی که باعث شده است انسان در درون مبانی و قواعد عام سیاست زندگی کند.

سیاست مبتنی بر دین در طول تاریخ با سیاست مبتنی بر ظلم و ستم و طاغوت گرایی و استبداد و دیکتاتوری تعارض داشته است.

زمینه های تحقیق در حوزه اندیشه سیاسی

لازم است در قدم اول بگوییم اسلام چه ایده جدیدی برای انسان امروز در حوزه زندگی سیاسی ارائه می کند؟به عبارت دیگر تئوری سیاسی اسلام برای انسان معاصر،متناسب با زندگی و مشکلات انسان معاصر، چیست؟ همچنین لازم است ما در یک پروژه تطبیقی نقاط قوت اندیشه سیاسی اسلام ونقاط ضعف مکاتب رقیب را نشان می دهیم ونیز اگر در دستاوردهای بشر امروزچیزی هست که برای ما قابل استفاده است ،از آن بهره مند شویم.به نظر می رسد ما هنوز نتوانسته ایم با متفکران ونخبگان مؤثر در جهان امروز وارد گفتگوهای سازنده ومؤثر در حوزه اندیشه سیاسی بشویم .بنابراین شناخت هویت سیاسی ایران و جهان اسلام در قدم اول ،شناساندن ان به جهانیان؛ در قدم دوم،شناخت جهان کنونی و کفتگو با مکاتب رقیب از محورهایی است که می توان زیربنا و محور طراحی پروژه های پژوهشی ما در حوزه اندیشه سیاسی باشد.

تهدیدات پژوهش در حوزه اندیشه سیاسی

بزرگترین تهدید دراین حوزه یکه تازی لیبرال دموکراسی است.اندیشه هایی که عهده دار بسط وترویج آموزه های لیبرال دموکراسی است،با حمایت های فراوان بین المللی در حال انجام است،حتی در کشور خود ما ادبیات مربوط به اندیشه های رقیب بیشتر از آموزه های سیاسی اسلام در دسترس است .تقویت پژوهش های مربوط به حوزه اندیشه سیاسی اسلام ونیزغفلت از تأسیس مراکز آموزشی و پژوهشی در این زمینه البته بی تأثیر در این امر نبوده است .

بی برنامگی در سیاست های پژوهشی،کمبود نیروی کارآمد،کمبود امکانات مادی و... از دیگر عوامل اثر گذار می تواند به حساب آید.

تهیه و تنظیم وبلاگ سبحان