روز جزا، روز پاسخگویی است؛ پاسخگویی به معنای واقعی کلمه؛ پاسخگویی بدون امکان رفع و رجوع بی‏مورد؛ اصلاً نمی‏شود انسان عذر دروغین و بیخودی بیاورد. انسان در مقابل خدای متعال است؛ او گریبان انسان را می‏گیرد. قیامت، روز محاسبه‏ی بی‏اغماض است؛ همه‏ی ما محاسبه می‏شویم. قیامت، روز بسته شدن زبان است. زبان‏بازی‏هایی که این‏جا می‏توان کرد، آن‏جا دیگر نیست؛ «هذا یوم لا ینطقون و لا یؤذن لهم فیعتذرون».زبان، بسته می‏شود؛ آنگاه باطن و ملکات و اعضا و جوارح انسان حرف می‏زنند. اگر در دلمان حقد، حسد، بدبینی، بدخواهی، امراض گوناگون قلبی، کین‏ورزی نسبت به صالحان و شوق و عشق نسبت به گناهان پنهان کرده باشیم، آن‏جا همه آشکار می‏شود. قیامت، واقعه‏ی عجیبی است؛ «الیوم نختم علی افواههم و تکلّمنا ایدیهم و تشهد ارجلهم بما کانوا یکسبون».آیات مربوط به قیامت خیلی تکان‏دهنده است.

*****

ما اگر خدای نکرده از هوای نفس خود در تصمیم‏گیری‏ها پیروی کنیم، از رفیق‏بازی و خطبازی و عدم ملاحظه‏ی ارزشهای حقیقی تبعیت کنیم، کشور صدمه می‏بیند. کار ما سخت است. ما بیشتر از دیگران باید به فکر جهنم و عبور از این صراط دشوار باشیم. این چند سال مسؤولیت، ابدی نیست. نماینده‏ی مجلس هستید، عضو دولت هستید، وزیرید، مدیرید؛ این سه سال، چهار سال، پنج سال، ده سال می‏گذرد. اگر این چند سال را دندان روی جگر بگذارید و دنبال کسب پول، دنبال درآمدهای نامشروع، دنبال رانت‏خواری، دنبال استفاده‏ی از امکانات دولتی و دنبال تعرض به بیت‏المال نباشید- این‏که خیلی دشوار نیست - آن وقت «انّ الّذین سبقت لهم منّا الحسنی اولئک عنها مبعدون». «هذا یومکم الّذی کنتم توعدون»؛ فرشتگان الهی پیش متقین و مؤمنین می‏آیند و می‏گویند این همان روز شماست؛ همان روزی است که وعده و مژده‏ی آن را انبیا در طول تاریخ به مؤمنین داده‏اند. لذت ببرید؛ «ادخلوا الجنّة». ما بیشتر از دیگران باید مراقب باشیم و بیشتر از دیگران از جهنم بترسیم. آتش دوزخ کسانی را که مسؤولیت مضاعف دارند، بیشتر تهدید می‏کند تا آدمهای معمولی که خودشان هستند و بار مسؤولیت خودشان در دایره‏ی خیلی محدود و کوچکی. وضع ما سخت‏تر است.

*****

توجه داشته باشید که در تاریخِ حکومت شعارهای دینی یا حکومتهای مدعی دین، حکومت روحانیان کم نیست؛ فراوان است. در دوره‏ی جوانی ما، در مناطقی از دنیا حکومت روحانیون مسیحی بود. در چند قرن گذشته هم که کلیسا بر خیلی از کشورهای غربی و بعضی مناطق دیگر حکومت می‏کرد. در تاریخ اسلام هم که حکومت مدعیان دین و تولیت دین را می‏بینیم. این چیزها در تاریخ کم نیست؛ الان هم در دنیا حکومتهایی هستند که شعار دین سرِ دستشان قرار دارد. آنچه در دنیا کمیاب است - که این همه دشمنی را به خودش جذب کرده - حکومت ارزشهای دینی است؛ پیدا شدن دین است؛ یعنی اصرار بر تحقق عدالت اجتماعی. این‏که ما می‏گوییم، شعار نیست؛ حقیقت و هویت ماست. ما اگر دنبال عدالت اجتماعی نباشیم، وجود ما پوچ و بیهوده است و جمهوری اسلامی معنی ندارد

حضرت آیت الله خامنه ای(رمضان 1425) 

برادران و خواهران! هر جا هستید و در هر مسؤولیتی قرار دارید، باید مراقب باشید. یک رفتار شما، یک گفتار شما، یک حرکت شما می‏تواند تأثیرماندگار بگذارد؛ می‏تواند تأثیرهای وسیعی در زندگی مردم بگذارد. سالهاست که بنده درباره زندگی تشریفاتی مکرّر تذکّر می‏دهم. این دو جنبه دارد: یک جنبه از لحاظ اصل پایبندی به تجمّلات و تشریفات است که این بد و دون شأن انسان والاست؛ یعنی یک وقت انسان به یک چیزِ غیر لازم پایبند می‏شود که دون شأن انسان است؛ بعلاوه، مسرفانه است؛ تضییع سرمایه‏ها، تضییع اموال و تضییع موجودیها در آن هست. این یک بعد قضیه است که اصل اسراف بد است؛ اصل تجمّل همراه با اسراف و همراه با زیاده روی است و بد است؛ لیکن جنبه دومی دارد که اهمیتش کمتر از جنبه اوّل نیست و آن انعکاس تجمّل شما در زندگی مردم است. بعضیها از این غفلت می‏کنند. وقتی شما جلوِ چشم مردم، وضع اتاق و دفتر و محیط کار و محیط زندگی را آن‏چنانی می‏کنید، این یک درس عملی است و هرکسی این را می‏بیند، بر او اثر می‏گذارد. حدّاقل این را باید رعایت کرد. فضا را، فضای تجمّلاتی و تجمّل‏گرایی و عادت کردن به تجمّل قرار ندهیم؛ چون امروز اگر این روحیه تجمّل‏گرایی در جامعه ما رواج پیدا کند - که متأسفانه تا میزان زیادی هم رواج پیدا کرده است - بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی کشور اصلاً حل نخواهد شد. تجمّل‏گرایی و گرایش به اشرافیگری در زندگی، ضررها و خطرهای زیادی دارد: هیچ وقت عدالت اجتماعی تأمین نخواهد شد؛ هیچ‏وقت روحیه برادری و الفت و انْس و همدلی - که برای همه کشورها و همه جوامع، بخصوص جامعه ما، مثل آب و هوا لازم است - پیش نخواهد آمد. این همان تأثیر حرف و اقدام و عملکرد من و شما در روحیه مردم است. این اهمیت تقوای ما را این‏قدر زیاد می‏کند

...نباید

نباید ارزش عدالت به عنوان یک ارزش درجه‏ی دو کم‏کم در مقابل ارزش‌های دیگر به فراموشی سپرده شود؛ در نظام ما این خطر وجود داشته است. ارزش‏های دیگر هم خیلی مهم است؛ مثلاً ارزش پیشرفت و توسعه، ارزش سازندگی، ارزش آزادی و مردم‏سالاری. مطرح کردن ارزش عدالت مطلقاً به معنای نفی اینها نیست؛ اما وقتی ما این ارزش‏ها را عمده می‏کنیم و مسأله‏ی عدالت و نفی تبعیض و توجه به نیازهای طبقات محروم در جامعه کمرنگ می‏شود، خطر بزرگی است؛ اما با عدالت‏محور بودن یک دولت، این خطر از بین می‏رود یا ضعیف می‏شود.

این روزها که به هردلیلی وضعیت اقتصادی جامعه چندان رو به راه نیست از دیدن اختلاف طبقاتی موجود در کشور ، خاصه در شهر خودمان تمام وجودم به درد اومده .این مسئله چیزی نیست که مسولین به راحتی بتوانند از کنار اون رد بشوند و اون رو به راحتی انکار کنند ،این اختلاف طبقاتی رو می شه به راحتی در کوچه و بازار ،در محل کار و هر جایی که اراده کنید مشاهده کرد ، مسوولین هم که فعلا مشغول متهم کردن همدیگه و تلاش برای رییس شدن و گرفتن وام های کلان برای اداره امور جاریه مملکت هستند!!! بگذریم ، متن زیر بخشی صحبت های حضرت آقا ، خطاب به مسولین است که از باب امر به معروف به دوستان مسئول در وبلاگ می گذارم . امید وارم که ببیند و پند گیرند.

«ان‏اللَّه تعالی فرض علی ائمّة الحق ان یقدّروا انفسهم بضعفة النّاس»؛ 

یعنی صاحبان مناصب در نظام حق، حق ندارند خودشان را با اعیان و اشراف مقایسه کنند و بگویند چون اشراف و اعیان این‏گونه خانه و زندگی دارند و این‏طور گذران می‏کنند، پس ما هم که صاحب این منصب و این مسؤولیت در جمهوری اسلامی یا در نظام اسلامی و حاکمیت اسلامی هستیم، سعی کنیم مثل آنها زندگی کنیم؛ یا این‏که چون رؤسا و مسؤولان و وزرای کشورهای دیگر در نظامهای غیر الهی و غیر حق این‏طور زندگی می‏کنند، این‏طور خوشگذرانی می‏کنند و این‏گونه از امکانات مادی استفاده می‏کنند، ما هم بایستی همان‏طور زندگی کنیم؛ نه. حق ندارند زندگیشان را با اعیان و اشراف و متمکّنان و یا با منحرفان اندازه‏گیری کنند. پس با چه کسانی باید زندگیِ خودشان را اندازه بگیرند؟

  «ان یقدّروا انفسهم بضعفة النّاس»؛ 

 با مردم معمولی، آن هم ضعیفها و پایین‏ترهایشان. در این عبارت، این تعبیر نیست که مثل آنها زندگی کن - ممکن است هر کسی نتواند آن‏گونه زندگی را بر خودش تنگ بگیرد - اما این هست که خودت را با او اندازه بگیر و با او مقایسه کن؛ نه با اعیان و اشراف و با فلان پولدار و فلان سرمایه دار. مسؤول و صاحب یک منصب در نظام اسلامی و نظام حق، نباید طوری زندگی کند که باب اعیان و اشراف و متمکّنان و برخورداران جامعه، یا مسؤولان کشورهای غیر اسلامی است. این فرهنگ غلطی است که هرکس در مسؤولیتهای دولتی به مقام و مسؤولیتی رسید، باید فلان طور خانه، یا فلان طور وسیله رفت و آمد، یا فلان طور امکانات زندگی داشته باشد؛ نه، دستور امیرالمؤمنین این نیست؛ فقط مربوط به آن زمان هم نیست؛ مربوط به همه زمانهاست. آن زمان هم این‏گونه نبود که همه مردم فقیر باشند. فتوحات اسلامی شده بود؛ در کشور اسلامی ثروتهایی وجود داشت و ثروتمندان و تجّاری بودند که - از راه حرام یا حلال، فعلاً کاری نداریم - زندگیهایشان، زندگیهای برخوردارانه بود. امیرالمؤمنین در همین زمان می‏فرماید نباید زندگی شما، زندگی برخوردارانه باشد.؛ این مربوط به مسؤولان و صاحبان مناصب در نظام اسلامی است که باید خودشان را با مردمِ ضعیف بسنجند، نه با برخورداران جامعه

**********************************************

پی نوشت :

1-متن پیاده شده کارگاه آموزشی اخیر دفتر مطالعات فرهنگی تمهید در شیراز 22 اردیبهشت 91

برای رسیدن به جامعه ای که می خواهد بر مبنای دین حرکت کند باید از غرب عبور کنیم.

با افتتاح فاز اول مجتمع بزرگ خلیج فارس در شهر شیراز علاوه بر استقبال مردمی از فروشگاه هایپر استار که در جای خود محل بحث و تبادل نظر است،  نگرانی های بسیار جدی در بین محافل اقتصادی ، دانشگاهی ،حوزوی و همچنین فعالین فرهنگی و مذهبی شهر بروز پیدا کرده است که از جنبه های مختلف قابل ارزیابی و آسیب شناسی است.

اما ما در اینجا قصد داریم که  به بررسی و تبیین نسبت حاکم بین « پیشرفت اقتصادی » و ضرورتی به نام « تکامل فرهنگی » که از دغدغه های اصلی و اساسی بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بود ، بپردازیم.

بحث را با این سوال آغاز می کنیم که :

آیا می‌توان راهی پیدا کرد که منافع شخصی تجار و سرمایه‌داران رشد اقتصادی را در جهت اهداف الهی اسلام هدایت کند و اصولاً آیا این امکان وجود دارد که منفعت‌گرایی شخصی با مقاصد اسلامی نظام انطباق پیدا کند؟

در قوانین علم اقتصاد وقتی سخن از تقاضا می‌گویند هرگز بین نیازهای حقیقی انسان و نیازهای کاذب مسرفانه‌ی او تفاوتی قائل نمی‌شوند، حال آنکه کمیت و کیفیت تقاضا دقیقاً با اسراف و قناعت و زهد و حرص و آز تناسب مستقیم دارد. بحث از تقاضا یک بحث کاملاً اخلاقی است، اما در علم اقتصاد «مطلق تقاضا» مطرح می‌شود و اصلاً سخنی از این موضوع به میان نمی‌آید که آیا این تقاضا حقیقی است یا کاذب، آیا این تقاضا از نیازهای طبیعی و انسانی سرچشمه گرفته است یا ریشه در خواسته‌های حیوانی و حرص و ولع و اسراف و زیاده‌طلبی دارد... و قس علی هذا  .

سودپرستی انسان امروز ناشی از خودپرستی اوست و همان طور که می‌دانیم، منفعت‌گرایی و سودپرستی بنیان اقتصاد سرمایه‌داری است، و بدون هیچ اغراقی می‌توان گفت که تمدن امروز ساختار نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خویش را تماما بر همین بنیان پی‌افکنده است.

پس بدین‌ترتیب، پر واضح است که بشر را باید متناسب با نیازهای ذاتی و حقیقی‌اش معنا کرد، یعنی از همان آغاز باید نیازهای انسان را به کاذب و حقیقی تقسیم کرد و تنها نیازهای ذاتی او را حقیقی دانست.

حال باید این سوال را بطور جدی مطرح کنیم که آیا ایجاد فروشگاه های بسیار بزرگ در شهری مثل شیراز در جهت پاسخ گویی به نیازهای ذاتی مردم تعریف می شود؟

برخی در پاسخ به این سوال بلافاصله به دام مقتضیات زمان افتاده و پاسخ می دهند : قطعا زندگی در  کلان شهرها و وجود بعد مسافت ایجاب می کند که برای رفاه حال مردم جامعه چنین فروشگاه هایی در شهر ایجاد شود.اما مسئله اینجاست که ما اگر همواره بخواهیم بشر را متناسب با مقتضیات زمان و نیاز های کاذبش معنا کنیم، آنگاه «مقتضیات زمان» به‌جای «شریعت» می‌نشیند و در همه زمینه ها دست به توجیه اشتباهات خود خواهیم زد.

پر واضح است که آزاد ساختن تجارت و اصالت دادن به سودمداری، رشد سریع اقتصادی را به همان مفهومی که در اقتصاد غرب مطرح است به‌همراه خواهد داشت، اما باز هم همان طور که در غرب اتفاق افتاده، این رشد سریع اقتصادی هرگز در جهت توزیع عادلانه‌ی ثروت و از بین بردن فاصله‌های طبقاتی نخواهد بود. دیاگرام‌های رشد درآمد ملی به نحوه‌ی توزیع ثروت کاری ندارد و معلوم نیست که این رشد اقتصادی حتما در جهت محرومین اتفاق بیفتد، و بالعکس، اگر از الگوهای غربی تقلید شود نتیجه همان است که در دنیای امروز می‌بینیم: رشد خارق‌العاده‌ی ثروت در یک قطب خاص و در مقابل آن، فقری به‌همان نسبت عمیق و وحشتناک در جانب دیگر.

مادامی که خاستگاه فرهنگ اقتصاد بر پایه مفاهیمی همچون سود محوری، سرمایه سالاری و تکاثرگرایی استوار باشد و کارشناسان و مدیران اقتصاد وفادار به آن دسته معادلات باشند، عدالت اجتماعی به مفهوم واقعی اتفاق نخواهد افتاد و در حالیکه رهبری نظام مکررا در شعار های اقتصادی خود بر مفاهیمی همچون «حرکت به سمت اصلاح الگوی مصرف» ،«همت مضاعف و کار مضاعف »،«جهاد اقتصادی » و «تولید ملی حمایت از کار و سرمایه ایرانی» تاکید می نمایند در سومین حرم اهل بیت شهر شیراز عده ای به بهانه حمایت از منافع سرمایه گذار (یا به قول آیت الله ایمانی سرمایه بردار) به نیاز سازی کاذب در جامعه پرداخته و مردم را به مصرف هر چه بیشتر فرامی خوانند. مصرف شدن هزینه ها درمسایل رو بنایی ، پنهان ماندن مسائل زیربنایی ، عدم هدایت سرمایه ها به سمت سرمایه گذاری مولد و  تغییر رویه اقتصادی از شکل جهادی بسوی اقتصاد مصرفی و سرمایه داری ، خواسته یا ناخواسته جامعه ما را به جامعه ای مصرف زده تبدیل خواهد کرد و در جامعه ای اینچنین مصرف زده هرگز از تولید ثروت بر پایه جهاد، اخلاص و ایثار نمی توان حرفی به میان آورد.

قواعد اقتصاد تنها در شرایطی نسبتاً درست درمی‌آید که جلوی سودپرستی انسان‌ها از هر طریق شرعی و غیر شرعی باز باشد. بنیان اقتصاد سرمایه‌داری که بر همه‌ی جهان حکم می‌راند بر سودپرستی است.

طبعاً با ادامه روند موجود و انس و پذیرش بیشتر جامعه اسلامی با مصرف گرایی و مصرف زدگی به تدریج از دامنه و توان یادگیری و خلاقیت انقلاب در داخل و خارج، به طور چشمگیری، کاسته می شود و عافیت طلبان بی درد، بستانکار انقلاب و صاحبان اصلی آن خواهند شد.

***

الف - بخش هایی از این متن عینا از کتاب « توسعه و مبانی تمدن غرب » سید مرتضی آوینی به عاریه گرفته شده است.