یکی از اعمال مهم در ماه رمضان این است که بنده مراقب باید ، در پایان ماه ، مثل شریکی که در آخر کار ، با شریک خود ، تسویه حساب می کند ، از نفس خود حساب بکشد . برای این کار نخست باید سرمایه خود ، که عمر و ایمان و برکات ماه رمضان و نورهای آن است را ملاحظه کند ، سپس ببیند که آیا ایمان او به خدا و پیامبر ( ص ) و قرآن و حجت های خداوند و روز قیامت بیشتر شده یا نه ؟ اخلاقش که از این معارف سرچشمه می گیرد ، چگونه است ؟ ببیند که آیا به بیم و امید ، شکیبایی و زهد ، تجرد برای ذکر خدا ، تفکری که او را با خدا مأنوس گرداند و شناختی که در پی آن محبت ، و محبتی که در پی آن رضا و توکل و تسلیم  توحید باشد ، رسیده است یا نه ؟  و ببیند تا چه اندازه شرح صدر نور معرفت در مشاهده امور غیبی و گشادگی قلب برای تحمّل سختیها و نگهداشتن اسرار و رازها در او به وجود آمده است ؟ و ببیند که آیا به این مقصد رسیده که از خانه فریب ( = دنیا ) کناره گیری کند و رو به سوی خانه جاویدان ( = آخرت ) نماید ؟ کلّاً ببیند که آیا ماه رمضان و اعمالی که در این ماه انجام داده است ، در او تأثیری داشته یا خیر ،  حالتش همان حالت قبل از ماه رمضان است ؟ به اعضای بدن و کارهایشان نگاهی بیفکند ، ببیند که آیا مانند سابقند یا اینکه مراقبتشان در مورد فرمان های خدا بیشتر شده ؟ به خصوص در زمینه زبان که مورد تأکید است ؛ باید ببیند که آیا مانند گذشته زبانش ، به سخنان بی معنی و بی ارزش و دروغ و غیبت و تهمت و از بین بردن آبروی مؤمنان و توهین و دشنام و اذیت و آزار و ... می چرخد یا نه ؟

اگر دید که کارهای زبانش ، مانند پیش از ماه رمضان است ، بداند که این از بین نرفتن رذایل ، به خاطر کارهای زشتی بوده که در ماه مبارک رمضان مرتکب شده و تیرگی و تاریکی این اعمال زشت ، نورِ درخشان این ماه مبارک را پوشانده است ؛ و گرنه امکان ندارد که انوار ماه مبارک رمضان و شب های قدر و این همه دعاهای با عظمت ، نتوانسته باشد تأثیری در روشنایی دل و تطهیر آن از رذایل و زشتی ها داشته باشد ؛ و آن قلبی که نور به دست آورده ، دیگر از او شر و بدی تراوش نمی کند .

بنابراین ، این زیانکار ( که ماه رمضان نتوانسته قلبش را نورانی سازد ) باید از نفرین پیامبر خدا ( ص ) بترسد که حضرت فرمود : « خداوند نیامرزد بنده ای را که ماه رمضان بر او بگذرد و او ، در آن ماه ، آمرزیده نشده باشد ! »

این حالت ( که ماه رمضان بر کسی بگذرد و او آمرزیده نشود ، ) سخت ترین مصیبت و بزرگ ترین خطر است ؛ چنین کسی باید حال خود را اصلاح کند و در این راه از خداوند متعال کمک بخواهد و به رحمت او پناه ببرد و دست نیاز به سوی خالق بی نیاز دراز کرده و عرضه بدارد :

« أَمَّن یُجِیبُ المَضطَرَّ إِذا دَعَاهُ وَ یَکشِفُ السُّو ءَ » ؛ یا کسی که دعای مضطر را اجابت می کند و گرفتاری را برطرف می سازد . ( سوره نمل ، آیه 62 )

آیا جز تو خدای مهربان ، کس دیگری هم پاسخ سؤال این بنده درمانده را می دهد ؟ و حال بد او را رفع می کند ؟ سپس بر خطاها و اشتباهات خود گریه کند و برای اینکه صدق این اعتراف و راستی سخنانش معلوم شود به درگاه الهی عرض می کند :

« لا إلهَ إِلاّ أَنتَ ، سُبحانَکَ إِنّی کُنتُ مِنَ الظّالِمین » ؛ خدایی جز تو خدای یگانه نیست ، منزهی تو ، همانا من از ستمکاران هستم . »

یکی از نشانه های شخص ( نادم و پشیمان ) این است که باید مانند گنهکاران ، حالت ذلّت و خواری به خود گرفته ، و قلبش مثل ظالمان و ستمکاران ، وحشت زده و ترسان باشد . به خاطر گناهان و اشتباهاتی که مرتکب شده از خداوند طلب آمرزش کرده و استغفار کند ، از درِ امیدواری به رحمت خدا ، بر خدا وارد بشود ، و این همان دری است که شیطان هم از آن وارد شد و به خواسته خود رسید .

خلاصه اینکه واجب است که شخص سالک در آخرین روزهای ماه رمضان ، چیزهایی از دینش را که تباهی یافته ، معالجه کند تا آمادگی روز عید فطر را داشته باشد و بتواند روز عید فطر ، در پیشگاه خداوند با سربلندی بایستد و از بهره های آن محروم نگردد ؛ زیرا محروم شدن و نا امیدی در روز عید فطر ، زیانی آشکار و بزرگ است . ( المراقبات ، تالیف عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزی )